کوردپرێس:
بە هاتنی یەكەمین چوارشەمەی چلەی زستان، خەڵكی هەورامان ڕوو دەكەنە هەورامانی تەخت بۆ ئەنجامدانی جەژن و زەماوەندی پیر. ڕێککەوتی زەماوەندی پیر نە بەگوێرەی مێژووی زاینییە نە مێژووی مانگی و نە ڕێککەوتی مانگی و ئیسلامیی لەپشتەوەیە. ڕێککەوتی پێوەر بۆ ڕێوڕەسمەکە ئەوەیە لە چوارشەمە بۆ هەینیی ناوەڕاستی زستان بکرێت. پیرشالیار دابونەریتی مێژینەی هەورامییەکانە، ئەو سەرزەمینەی خاوەنی سەدان دابونەریت و ترادیسیۆنی جیاوازە لە دەوروبەرییەکانی، بەداخەوە پسپۆڕانی ئەکادیمیی کورد دەرکیان بەم باسە نەکردووە و خۆیان لە قەرەی نەداوە. زەماوەندی پیر نەریتێکە کە زۆر سیمای ئاینی و کەلتووریی ناوچەکەی پێوە دیارە. ئەو ڕێوڕەسمە لە هەوڵێک دەچێت بۆ نەمانی سەرماوسۆڵە و بووژانەوەی سروشت. مشتومڕی زۆر لە سەر ئەو ڕێوڕەسمە و مێژووەکەی هەیە. بەشێکی زۆر لە خاوەن بیران و توێژەران لە سەر ئەو بڕوایەن کە مێژووی ژیانی پیر شالیار و کتێبی ماریفەتوو پیری دەگەڕێتەوە بۆ پێش ئیسلام و پیرشالیار بە کەسایەتییێکی ئاینی میترا دەزانن و هەندێک کەسی دیکەش بە زەردەشتی دەزانن بەڵام ڕوانگەیێکی دیکە کە لە نێودانیشتووانی ناوچەکەدا ڕوانگەی زاڵە ئەوەیە کە دەڵێت پیرشالیار یەک لە کەسایەتییە ئاینییەکانی ئیسلامە و یەکێکە لە پیرەکانی عیرفان و سۆفیگەریی ئیسلامی.
هەفتەیێک پێش مەراسیمەکە ئەو چەند بنەماڵەیەی ئەرکی پاراستنی باخەکانی پیریان وەئەستۆیە لە ڕێگەی منداڵانەوە دەست بە کۆکردنەوە و بڵاو کردنەوەی گوێزی باخی پیر دەکەن. ئەمە ڕێوڕەسمی "خەبەر"ە. پاش "خەبەر" ڕۆژی چوارشەمەی هەفتەی داهاتوو مەڕاسیمی کڵاوڕۆچنە دەست پێدەکات. لە کڵاوڕۆچنەدا هەر ماڵێکی گوندەکە بە گوێرەی توانای خۆی شیرینی و گوێز و هەنار و توو بە سەر منداڵاندا دابەش دەکات و ئاژەڵ و حەیوان سەردەبڕدرێت. گۆشتی ئەم حەیوانانەش بەشێکی دەکرێت بە چێشتی تایبەتی زەماوەندی پیر (چاشتە تشێ) و بەشێکی دیکەشی بەسەر دانیشتووانی گوندەکە و میواناندا دابەش دەکرێت. پاش نیوەڕۆی هەمان ڕۆژ کاتژمێر دەوروبەری 3 تا خۆرئاوابوون مەراسیمی زیکر و دەف لێدان لە بەر دەرکی ماڵی پیر بەڕێوە دەچێت. ڕۆژی پێنجشەمەش چێشتی تایبەت (چاشتە تشێ) لێدەنرێت و دیسان مەراسیمی زیکر و دەف لێدان هەیە و شەوەکەشی لە ماڵی پیر مەراسیمی "شەونیشت" بەڕێوە دەچێت. هەفتەی پاش ئەم مەراسیمەش مەراسیمێکی دیکە بەڕێوە دەچێت بەناوی "تربێ". لەو مەراسیمەشدا ماڵەکانی هەورامان جۆرە نانێکی تایبەت دروست دەکەن بەناوی "گێتێ مەژگێ" کە بە گوێز و هەویر دروست دەبێت. بنەماڵەکان، هەریەکەو "گێتێ مەژگێ" دەبات بۆ سەر یەک لە نەوەدونۆ پیری هەورامان بە مەرکەزییەتی پیرشالیار. نانەکە بە نێو بنەماڵەکانیشدا ئاڵوگۆڕی پێدەکرێت وەک هێمایێک بۆ نەبوونی جیاوازی و چینایەتی.
بەگشتی کاری کەم لەبارەی ئەم مەڕاسیمەوە کراوە. نامێق هەورامی، توێژەر و شاعیر و نووسەری هەورامی و بەرپرسی دایرەی ڕاگەیاندن لە وەزارەتی ڕۆشنبیریی هەرێمی کوردستان یەک لەو کەسانەیە کە توێژینەوە و وردبوونەوەی زۆری لەسەر کلتووری هەورامان بەگشتی و مەڕاسیمی زەماوەنی پیر لە هەورامان ئەنجام داوە.
ئەو توێژەرەی فەرهەنگی هەورامان دەڵێت: "ئەم مەراسیمە ئەگەرچی ڕەنگ و بۆی جارانیان لێکردووەتەوە، بەڵام هێشتا ڕەگە مێژویییەکەی هەر ماوە، ئەم ڕەگە دەچێتەوە ناو ئایینی میترائیزم، هیچ پەیوەندییێکی بەئاینی ئیسلامەوە نییە و ماجەرای شابارە خاتوون (شابەهار خاتوون) کچی پاشای بوخارا و شیفاوەرگرتنی لە پیرشالیار لە ئەفسانە دەچێت بەڵگە بۆ ئەمەش بوونی شایی و هەڵپەڕکێیە کە نەک لەمەراسیمی ئایینی ئیسلامدا نییە، بگرە ئیسلام لە مەراسیمە کۆمەڵایەتییەکانیشدا بەو شێوەیەی بووەتە باو لەبەر چەند تێبینییێک بە حەرامی دەزانێت. هەروەهاش پێوەندیی بە ئاینی زەردەشتەوە نیە ئەوەش لە کاتێکدا گێڕانەوە و بۆچوونی زۆر تێکەڵ و ناڕوون لەم بارەیەوە هەیە. چەند خاڵی سەرەکی هەن بۆ سەلماندنی ئەوەی ئایینەکە میترائییە:
یەکەم: لە ئایین و عیرفانی میترادا سالیک دەبێت 7 قۆناغی سلووک ببڕێت بۆ ئەوەی بگاتە پلەی "پیر". پلەکانی ڕێڕەوی عیرفانیی ئاینی میترا بریتین لە: کولاخ، هاوسەر، سەرباز، شێر، ئاییندار، پەیکی خۆر، پیر. کاتێک کەسێک دەبێتە پیر زەماوەندی بۆ ساز دەکرێت، ئەمە کتومت لەئاینی پیرشالیاریشدا هەیە.
دووهەم: قوربانی کردنی گا لەو مەراسیمەدا گومانی میتراییبون ناهێڵێتەوە، لە تەواوی سیمبولەکانی میترادا دەبینین خەریکی کوشتنی گایە. ئەمە بەڵگەیێکمان دەداتێ لە دووریی ئەم مەراسیمە لە ئاینی زەردەشتی، چون یەکێک لە قەدەغەکراوەکان لەو ئایینەدا سەربڕینی ئاژەڵ و خوێن رژانە.
سێهەم: جەمی ماڵی پیر یەکێکی تر لە پایەکانی جەژنی پیرشالیارە کە ئێسەش جەم لەناو یارسانەکاندا ماوەتەوە. بەکورتی جگە لە زیادکردنی اللە اللە لەکاتی زەماوەندەکەدا هیچ ڕیشەیێکی ئیسلامییانەی نییە و گێڕانەوەی پیرشالیار بۆ ریشەی بنەماڵەیی لەگەڵ حەزرەتی عەلی و کۆمەڵێ گۆڕانی تردا بێ بنەمان، پیرشالیار لە ئاینی میترا و یارساندا ریشەی هەیە و ئێستە زەردەشتییەکانیش دەیانەوێت بیلکێنن بەخۆیانەوە.
ئایا موسڵمان بوون، یا نەبوونی، ئەم پیرانە شتێک لە مەسەلەکە دەگۆڕی؟
مشتومڕ لەسەر ئەم بابەتە زۆرە بەڵام ئەوەی گرینگە، ڕیشەداربوونی ئاینەکەیە. دیارە پیرشالیار چ میترایی بێت و چ زەردەشت و چ ئیسلام، ئەوەی لە زەماوەندی پیر ماوەتەوە ناتەباییی لەگەڵ هیچ لەو ئاینانە نیە و تەنانەت ڕەنگە هەندێک جار هەوڵی تەباکردنی مەڕاسیمەکە لەگەڵ هەر سێ ئایین درابێت.
موسڵمان بوون، یا نەبوونی، ئەم پیرانە شتێک لە مەسەلەکە ناگۆڕێت. بۆ نموونە پیرشالیار، کە هەندی دەڵێن موسڵمان بووە، هەندێکیش دەڵێن یارسان و زەردەشتی بووە “چ بەر لە ئیسلام یا دوای هاتنی”.. بەڵام ئەم پیرشالیارە کەسایەتییێک و سومبولێکی خەڵکی هەورامانە.
ڕەگناسی و ماناکانی وشەی پیر
پیر جێماوی باوەڕی میترایییە و لەو ئایینەوە سەرچاوەی پێگەی گرتووە.دواتر بۆ نێو ئایینەکانی تر گوازراوەتەوە.لە باوەڕی میتراییدا “پیر” بەرزترین پێگەی هەیە نوێنەری میترایە لە زەوی. دیاردەی تایبەتی نوێنەری ئەڵقە و گۆچانە.
واژەی “پیر” وەکوو “بابا=باوە” رێچکەیێکی سەیرمان پێ نیشاندەدات، نەخشەیێکی تایبەتی پێویستە بۆ گشت ئەو جێگە و لووتکە و شوێنەوار و نەزرگا و ئەشکەوت و بەردانە کە بە نازناوی “پیر” ناسراون.
جیا لە کتێب و نووسراوی مێژووی خۆ ناونیشانەکانی “بابا” لە پایینترین چیاکانی زاگرۆسەوە تا سەرووترین باکوور و بەدیوی رۆژهەلات و رۆژاوای چیاکاندا، دەبنە نەخشەیێکی بەڵگەداری مێژووی ون و نەناسراوی خەڵکی ئەم کوردستانە.
پیر، لە فەرهەنگی زەردەشتی کۆن و تازەدا، بۆ هەندی جێگەی پیرۆزی خۆیانی ناو دەبەن، بۆ نموونە لە نزیکی شاری یەزد لە ئێران "پیر وەرهرام"یان هەیە کە بە "شا وەرهرام"یش ناوی دەبەن. هەروەها لە کرمان "پیر سەبز = پیر سەوز"یان هەیە،لە یەزدیش دیسان پیر سەوزیان هەیە و لە چەندین جێگەی تر مەزارگەی پیری وەهایان هەیە، بە پیرۆزی دەزانن و سەری لێدەدەن.
لە فەرهەنگیان پیر بە مانای رێنوما و مورادی رێنوما و پێشەوا دێت.
زەردەشتیان بە پێشەوای ئایینییان “مووبەد=موغ=موگ”یش دەڵێن، بەڵام دەبێت ئەم راستییە نادیدە نەگیرێت کە زۆرێک لە ئیدیۆمەکانی نێو زەردەشتییەت لە ئاینی میتراوە وەرگیراون.
لە هەوراماندا “پیرشالیار” بە ناوبانگە، کە ساڵانە بە ناوی “جەژنی پیر= زەماوندەی پیر” ئاهەنگی بۆ دەگێرن، کە هەقی وایە وەکوو نیشانەیێکی جوانی کەلەپوور و فەرهەنگی دێرینەی هەورامییەکان چاوی لێبکرێت.
لەم سەرزەمینەدا دەیان جێگە پێشناوی پیریان پێوەیە وەکوو پیرە مەگروون،پیرمام، پیرخەلان،... کە بەناوی “پیر”ەوە ناسراون، بە گشتی جێگەی رێزی خەڵکی ناوچەکانیانن.
لە یارسان “ئەهلی هەق = کاکەیی”یش، پلەی پیر دیارە، نەوەت و نۆ پیری شاهۆ و و هەفتا و دوو پیرەی هەورامان بە شێکن لە کولتووری ئەو سامانە.
بە درێژاییی چیاکانی زاگرۆس، لە رۆژهەڵاتەوە تا هەمەدان و تەوزێر و ئەردەبیل و، لە رۆژاواوە تا بەغدا و کەرکووک و مووسڵ و شێخان و شەنگال، لە باکوورەوە تا دەرسیم و شارەکانی تر، ناونیشان و شوێنەواری “پیر” دەبینین، هەموو بە چەمکی هاوچەشن و هاومانا و هاوریشەن.
وەهاش دەردەکەوی کە واژە و چەمکی “پیر و بابا” بۆ پێش ئیسلام دەگەڕێتەوە، ئێستاش بەهەمان چەمک و سیستەم ماوەتەوە لەگەڵ زمان و شێوەزاری جیاجیا.
واتە: بەشێکە لە کەلەپووری خەڵکی ئەم نیشتمانە.
واژەی “پیر” لە فەرهەنگی كۆن ونوێدا چۆن باس كراوە؟
* واژەی پدەر لەفەرهەنگی میتراییی”میهر” دا، جێگەی واژەی پیر دەگرێتەوە. لەم ئایینەدا حەوت ئەزموون (وێستگە) بۆ پەرینەوەی ڕێبواری ڕێبازی دانراوە بە بەرزترین پلە بگات ئەویش پلەی “پدەر” واتە:پیر، پێگەیشتوو، دانا و زانا و رۆشن ویژدانە، كە توانای ڕێنوماییی خەڵكی هەیە.
* ئاڤێستا:
- پەئیری= پائیری: پێشووتر، لەپێشی پێشەوەیە، پێشەوا.
- پائوئیریە= پەویریە یەكەم،لەجێگەی یەكەم، لەپێشەوەیە، پەیریاینی : لە ڕیزی یەكەم ،واتە لە پلەی یەكەمە.
- چەندین واژەی دیكە لەم سەر چاوە دەبێتەوە، هەموو بەمانای ئەو كەسەیە كە لەپێشەوەیە، واتە: پێشەوایە.
ڕیشەی واژەی “پیر” بۆ ئەو سەرچاوە دەگەڕێتەوە. یانی پیر=ڕابەر، پێشەوا، كە ئێستاش بەو مانایە بەكار دێت.
- هەر لەوێدا واژەی “پەئوورویا= پەویریا” دێتە بەرچاو كەبەمانای: سەرچاوە، كانی، سەرەتا و بەرز، لێكدراوەتەوە.
- پەیری، پەیریكا: پەری. بەهەمان مانا كە لە زمانی كوردی بەكار دەبردرێت.
* لەكۆمەڵگەی فراوانی یارسان (ئەهلی هەق)دا،جێگەی هەرەگرنگی هەیە، باشترین نموونە هەفتا و دوو پیرە و نەوەد و نۆ پیری شاهۆنە، لەتەك ئەویشدا سەردەستەی خانەدانەكانیان بە “پیر” دەژمێردرێن و خەڵكی یارسان بەچاوی ڕێزلێنانی پیرەوە تەماشایان دەكەن، ئەگەر لە جوگرافیای شار و دێهاتی كوردستان ورد “ببینەوە” دەبینین كە سەدان هەزار بەناوی “پیر” ەوە پەرت و بڵاون وەك: پیرمەم لە”سەلاحەدین” و پیر محەمەد لە”هەڵەبجە” و پیر مۆمی و پیر عیسێ “شیخ مووسا و شێخ عیسا” ی بەرزنجی هەروەها “سەیید سادق” لە ئەسڵدا پیرە، و چەندین جێگەی تر وەك پیرە مەگروون، چیای پیران،...تاد
* لە تەسەوف و عیرفاندا بە چەندین شێوە بەکار هاتووە، لە وانەش:
پیر دێر، پیری خانەقاە، پیر موغان، پیر کەنعان، پیر مەیخانە، پیر خەرابات،مورشد، قوتب “قطب”، رەند خەراباتی.. و عەقل.
* لە ئایینی درووزیدا “عەقل” و “شێخ عەقل” هەمان جێگە دەگرێتەوە کە مانای “پیر” لە عەلەوی و یارساندا دەدات.
پیر موغان و پیری مەیخانە.. و دێر و ئەوانی تر، لە ئەدەبیاتی تەسەوفدا، هەموو مانای ئینسانی کامڵ و پێگەیشتوو و دانایە کە بە بەرزترین پلەی رۆشنبینی و رۆشندڵی “رۆشن – ویژدانی” گەیشتوونە.
كەواتە چەمك و مانای “پیر” بناغەیێكی ڕیشەداری فەرهەنگ و كەلەپووری دوو سێ هەزار ساڵەی ئەم دەڤەرەیە، كە لەسەردەمی میترایییەوە ماوەتەوە پەرەی سەندووە.
جەژنی پیرشالیار نموونەیێکی جوانی ژیانی رووناکبیری و کۆمەڵایەتی و شارستانیی ناوچەکەیە. هەقی خۆیەتی، بە ڕەسمی، بیکەن بە جەژنی فەرهەنگی گشتگیر و بەشکۆ و رێزەوە، بیکەنەوە.
لە بواری زمانەوە، « پیرشالیار» دەستەواژەیێکی لە مێژینەیە کە تا ئێستەش بەسەر زاری خەڵکەوە ماوەتەوە. تیشک دەهاوێژێتە نێو قووڵاییی مێژوو و ئەبێتە کلیلی کردنەوەی گەنجینەی نەریت و باوەڕێکی دێرین. باوەڕێک لە قووڵاییی دۆڵەکانی زاگرۆسدا ڕسکاوە و تەشەنەی کردووە.
ئەگەر سەرنجی ئەم دەستەواژەیە بدەین، لە سێ بەش پێک هاتوە:
پیر+شا+لیار = پیرشالیار.
“پیر”، ئاماژە بە دەسەڵاتێکی رۆحانی و دینییە کە بە لای خەڵکەوە جێگای باوەڕ و رێزی تایبەت بووە.
“شا”، ئاماژەیە بۆ دەسەڵاتی زەوینی و حاکمێکی خاوەن فەڕ”لە کولتووری دێرینی زاگرۆسدا”. “ شا “ئەو هێما و واتا بەفەڕ و پڕخێرەیە کە ئەتوانێ جڤات لە دەوری خۆی کۆ بکاتەوە و ببێتە ناوەند بۆ مانابەخشی و هەبوون. لە زمانی کوردیدا ئەم واژەیە لە زۆر شوێنی دیار و فەڕبەخشدا هاتووە. وەک: شاهەنگ، شادار، شالەق،....
لیار (یار)، یاریدەدەر، وەک، هاوسان، هاوتەریب.
ڕیشەی سۆفیگەریی “پیر شالیار” و پیرانی دوای خۆی تا سەردەمی پیرانی لۆرستان (سەدەی دووەمی کۆچی) و پیرانی هەوارمان ، ئەوانەی کە ڕاستەوخۆ لە مەکتەبی “پیر شالیار”ەوە فێر و پەروەردە بوونە، دیارە ڕێبازی ئەمانەش ڕەنگ و بۆ و خاسیەتی جیاوازی لە ڕێبازەکانی دیکە هەیە “هەرچەندە لە گەوهەردا یەکن و لە یەک کانیاوەوە هەڵدەقوڵێن و بە ڕێچکەی جۆربەجۆردا شۆڕ دەبنەوە.
Your Comment