کوردپرێس:

بێگومان ئەوەی بە درێژاییی مێژوو بۆتە هۆی دەوڵەمەندبوونی کەلەپووری ئێمە ئاوڕدانەوە لە بەها ئایینییەکان بووە. لەم نێوانەشدا خۆشەویستیی پێغەمبەری ئیسلام (د) و ماڵباتی ئەو حەزرەتە هەر لە کۆنەوە پێگەی تایبەتی خۆی هەبووە و وەک گۆڕەپانێک بۆ دەرکەوتنی بڕوا ئاینییەکان و هونەر و ئەدەبیش خۆی بینیوەتەوە.

بیروبڕوای بێگەردی خەڵکی ئێمە لە ئەدەب و هونەری ئەم زێدەدا بە ئاشکرا ڕەنگی داوەتەوە.هەموو ساڵێک لە تەعزیە و ماتەمین و شانۆ ئاینییەکان و وتار و شێعری شاعیرانی و خوتبەی مامۆستا ئاینییەکاندا سیرەت و شەهادەتی پڕشانازیی ماڵباتی پێغەمبەر (د) تەوەری سەرەکی بووە. لە بواری شیعریشدا جوانترین و پاراوترین شیعرەکان ئەوانەن کە بە ئیلهام وەرگرتن لە ئایەتەکانی قورئانی پیرۆز و حەدیسی پێغەمبەر و وانە ئاینییەکان و عێرفانی ئیسلامی و ژیان و سیرەتی رەسوولەڵڵا (د) و ماڵباتی پاکی ئەو پێغەمبەرە هۆنراونەتەوە.

لەم نێوانەشدا ئەو شێعرانەی لە مەدح و لاواندنەوەی حەزرەتی ئیمام حوسێندا هۆنراونەتەوە دەکەونە خانەی بەرجەستەترین و باشترین شیعرەکان. چوونکە کۆمەڵێک تایبەتمەندییان لە خۆدا بینیوەتەوە بۆنموونە: سیفەتی ئازادەگیی ئیمام حوسێن (د)، هەستانەوە دژی ستەم و شێوەی شەهیدبوونی مەزڵوومانەی ئەو حەزرەتە کاری کردۆتە سەر خەیاڵی شاعیر و ئەوانیش لە بەیت و شیعری پاراودا ئەو هەستەیان بەیان کردووە.

شاعیرە کوردەکان کە زۆرینەیان ئەهلی سونە و شافیعی مەزەب بوون بەردەوام دیوانە شێعرەکانیان بە مەدحی پێەمبەری ئیسلام (د) و ماڵباتی پاکی ئەو پێغەمبەرەوە دەست پێکردووە. لەم نێوانەدا چیرۆکی حەزینی کەربەلا و شەهیدبوونی حەزرەتی حوسێن (د) و یارە وەفادارەکانی کاری زۆری لە ئەندیشە و بیری شاعیرەکان کردووە. بێگومان ئەم نموونە شیعرانە ئەوەندە زۆرن کە لە یادداشتێکی وەک ئەم نووسراوەیەدا کۆ ناکرێتەوە. ئەوەی لێرەدا باسی دەکرێت دڵۆپێکە لە دەریایێک.

شیعری شاعیرە کوردەکان

ئەو شیعرە کوردییانەی لە مەدح و لاواندنەوەی ئیمام حوسێندا هاتوون لە ڕوانگەیێکەوە دەکرێن بە دوو بەشەوە: یەکەم ئەو شیعرانەی کە شاعیر ڕاستەوخۆ تێیدا مەدح و لاواندنەوەی ئیمام حوسێن دەکات و دووهەم ئەو شیعرانەی کە بەبۆنەی بابەتێکی دیکەوە هۆنراونەتەوە بەڵام بە بیانوویێکەوە شاعیر ئاماژە بە ئیمام حوسێن و ڕووداوی شەهیدبوونی ئەو خۆشەویستە دەکات.

ئەگەر پێداچوونەوەیێک بە شێعری چەند شاعیرێکی کورددا بکەین بۆمان دەردەکەوێت زۆر شاعیری بەرجەستە وەکوو نالی و مەحوی و مەولانا خالید نەقشبەندی و قانیع و حافی و غەریق و مەولەوی و بێخود و شاریق هەرسنی و مەلا پەرێشان دینەوەری و غوڵامڕەزا خان ئەرکەوازی و سەیفولقوززات و شێخ ڕەزای تاڵەبانی و مەلا ئەحمەدی خاکی و تەرکەمیر و حەمدی ساحیبقەران و جەوهەری و مینە جاف و دەبیر و مەنووچەهر خانی کۆلیوەند و سەید حەسەن سوورێنی و فەقێ قادر هەمەوەند و ئەڵڵا موراد هەرسینی و شامی کرماشانی و مەجدی و گوڵشەن کوردستانی بە جوانی وەسفی ئیمام حوسێن یان بەسەرهاتی حەزینی کەربەلایان کردووە.

مەولەوی تاوەگوێزی (1221- 1300ک.م) شاعیر و عالیم و موجتەهدی کوردی شافیعی مەزەب لە کتێبی عەقیدەی مەرزیەدا بە زاراوەی ئەردەڵانی لە مەدحی ئالی بەیتی پێغەمبەردا شاکاری خولقاندووە و چەند بەیتێکیشی لە مەدحی حەسەنەین (د) هۆنیوەتەوە:

«ئه‌ولاد که‌ئه‌ولا و فه‌زڵی جه‌لی بوو

ئه‌ولا تاج له‌ولا ئه‌م لا عه‌لی بوو

نواندی ئه‌و ساف که‌ماڵی ئه‌سڵه‎ین

ئاینه‌که‌ی ساف «حه‎سه ن و حسه‎ین»

ئه‌خلاقی «حه سه ن» نایێته ‌ته‌قریر

زوان کام که‌لام؟ خامه‌کام ته‌حریر؟» ( مولوی، 1407: 79 الی81)

مەولەوی لە درێژەی ئەم شیعرەدا دەڵێت "ذبح عظیم" کە لە ئایەتی 107ی سوورەتی صافاتدا هاتووە ئاماژە بە حەزرەتی ئیمام حوسێن (د) دەکات:

قالَ واصِفاً حَضرَتُ العَليم

وَ فَدَيناهُ‌ بِذَبحٍ عَظيم

ئه‌لَبه ت ئه‌و زیبحه ‌حسه ین بوو رِاسه

ئه‌سفیا هه‌رچی ده‌فه‌رموون واسه

په‌ز ئه‌رچی چرای ڕه‌وزه‌ی نه‌عیم بێ

ده‌شێ بۆچ لایه‌ق وه‌سف عه‌زیم بێ» ( مولوی، 1407: 79 الی81)

مامۆستا قانیعی مەریوانی (1318- 1358ک.م) شاعیری ناوداری کورد زۆر بەیتی لە مەدح و ستایشی پێغەمبەری ئیسلام و ئالی بەیتی پیرۆزی ئەو پێغەمبەرە هۆنیوەتەوە. یەک لە شیعرە بەناوبانگەکانی بەم بەیتەوە دەست پێدەکات:

یا موحه‌ممه‌د لێو به بارو دڵ به بریانم مه‌که

ئه‌ی ره‌ئیسی هه‌ردوو دنیا دیده‌ گریانم مه‌که » ( قانع،1970: 41)

پاش ستایشی پێغەمبەر (د) ئالی بەیتی ئەو پێغەمبەرە دەکاتە شافیعی خۆی و دەڵێت:

تۆ که‌لیم و ته‌کیه‌گاهت عه‌رشی عا‌له‌م میسلی توور

قابی قوسه‌ینێ له ‌به ینا ما به تێکه‌ڵ نوور و نوور

باعیسی ته‌زئینی قه‌سرو جه‌ننه‌ت و سیمایی حوور

رۆژی مه‌حشه‌ر چۆن به باری نه‌گبه‌ته‌ۆ بێم بۆ حوزور؟

سا له‌به ر خاتر حسه‌ینت دڵ په‌رێشانم مه‌که (همان)

شێخ محەمەد سەمیرانی ناسراو بە حافی (1241- 1322ک.م) لە شێعریکیدا لە کتێبی «نظم المحاسن» فەزیلەتەکانی پێغەمبەری ئیسلام (د) بەیان دەکات و پاش ستایشی خولەفی ڕاشیدین لەبارەی حەزرەتی عەلی و حەزرەتی فاتیمەی زارا و حەزرەتی حوسێنەوە ئاوا دەڵێت:

پس عـــلي مرتضــي زوج بتـــول شــــد مدار از وحدت و شرع رسول

نور علم و زهــــد و ورع و انقطاع زو چوشمس انداخت در عالم شعاع

ليک شد بر وي زمستان اين جهان از خوارج وز گـــــــــــروه‌ياغيان

نهب زد قهرش بر ايشــان برف وار قتل از ايشـان کــرد جمعي بي شمار

بعد رحلت کـــردن آن نور عيـــن مقتدي آمد حســـن ديگــــر حســـين

.......................................................................................................

باز آن شـــــــــــهزادگان مفتخر هر دو از زهــــــــــر قضا تيغ قدر

با جفا و جــــــور اعــــوان يزيد عاقبت گشــــتند مظلوم و شهـيد

رستخيز آمد زمين از هـــجرشان آسمان از غم بر ايشان خون فشان» (حافی، 1380: 125.)

بەڵام شێخ ڕەزای تاڵەبانی (1253- 1327ک.م) شاعیری بەرجەستەی کورد لە سێ پارچە شێعری فارسیدا مەدح و لاواندنەوەی حەزرەتی ئیمام حوسێن و ماڵباتی حەزرەتی عەلی (د)ی کردووە کە بەتەنها ئەو سێ پارچە شێعرە بۆ ناساندنی پلە و پایەی شاعیرێک بەسە. چەندین ساڵە ئەو چەند پارچە شعرە لە کۆڕە ئاینییەکان و لە زۆرخانەکاندا دەخوێنرێتەوە و ڕەنگە زۆر کەس نەزانن شاعیری ئەو شیعرە بەرزانە شێخ ڕەزای تاڵەبانی بووە:

در ماتم آل علي (ع) خون هم چو دريا مي رود

تيغ است و بر سر مي زند دست است و بالا مي رود

از عشق آل بوالحسن (ع) اين بر سر و آن سينه‌ زن

داد و فغان مرد و زن تا عرش اعلي مي رود

پيراهن شمع خدا يعني حسين و مجتبي (ع)

جان ها همی گردد فدا سرها به يغما مي رود» ( طالبانی، 1949: 117 و 118)

شێخ ڕەزا لە پارچە شێعرێکی دیکەشدا لەبارەی عاشقانی ڕاستەقینەی ئیمام حوسێنەوە دەفەرمێت:

لافت از عشق حسين (ع) است و سرت بر گردن است

عشق‌بازي سر به ميدان وفا افکندن است

گر هوا خواه حسينی ترک سر کن چون حسين (ع)

شرط اين ميدان به خون خويش بازي کردن است» (همان)

ملک لاکلام مجدی: میرزا عەبدولمەجید ناسراو بە مەجدی (‌1268 - 1344 ک.م) خۆش ئیمام حوسێن دەلاوێنێتەوە و ئەمە نموونەی چەند بەیتێکی ئەو شاعیرەیە:

اي توتياي ديده‌ ي جان خاک پای تو

برتر زعرش بارگاه‌ کبريای تو

در رستخيز خون جگر بر زمين چکد

ز آن شاخ گل که ‌بر دمد از نينوای تو

کردی به راه ‌دوست تن و جان خود فدا

بادا هزار جان گرامی فدای تو

در بحر رحمت است شناور هر آن کسی

يک قطره‌ اشک ريزد اندر عزای تو» (خیریه،1390 :67)

میرزا محەمەد ناسراو بە "سەعیدی دیوان" بە نازناوی "جەوهەری" کوڕی میرزا حەسەن سەندووفداری سەنەندەجی (1259 ک.ه – 1336 ک.ه) پارچە شیعرێکی جوانی هەیە کە تێیدا ئیمام حوسێن دەلاوێنێتەوە و چیرۆکی حەزینی کەربەلا دەگێڕێتەوە:

باز اين چه ‌شيون است و چه ‌زاريست در جهان

کز ديده‌ ی سپهر بود جوی خون روان

باز اين چه‌ماتم است که‌اندر ظهور او

در گريه ‌چشم پير و بنالد دل جوان

باز اين چه‌شورش است و چه‌ماتم که‌ صبح و شام

از مهر و ماه ‌اشک فرو ريزد آسمان

باز اين چه ‌نوحه ‌و چه‌فغان و چه ‌ماتم است

که ‌از آب چشم چرخ روان رود کهکشان

بهر عزای آل رسول خدا، حسين (ع)

شاه ‌ عرب امام عجم نور مشرقين

در ماتم حبيب خدا زاده‌ي بتول

ای سينه ‌آه ‌سر کن و ای ديده‌ خون ببار»(همان)

سەید محەمەد باقر حەیرەت سەجادی ( 1294– ا134ک.م) خۆشەویستیی خۆی بۆ ماڵباتی پێغەمبەر (د) بەم شێوەیە بەیان دەکات:

ای مظهر جمال حق اي حضرت حسين (ع)

ای نقد عشق خاک تو بر کائنات دين

ای آن که ‌بارگاه‌تو چون همت رسول

برتر ز وهم بي خرد بعد مشرقين

در ذات تست هرچه ‌بخواهي مگر که‌ عجز

زاوصاف تست هر چه ‌بخواهي مگر که ‌مين

بهر شهادت تو شهادت ز جان بسی

بر عرصه‌ی خيال برانداخت کعبتين

از استماع قصه‌ی تو درب نينوا

يابد مذاق خلق به هر حين طعم حين» (خیریه، 1390 :289)

حەمدی ساحیبقەران (لەدایک‌بووی 1293ی ک.م) کوڕی فەتاح بەگی ساحیبقەران ناسراو بە حەمدی شاعیری خاوەن ناوی کورد لە پارچە شیعرێکی کوردیدا بەم شێوەیە ڕێزی خۆی بەرانبەر بە ئیمام حوسێن و ئالی بەیتی پیرۆزی پێغەمبەر (د) دەخاتە ڕوو:

شمري مه‌که ‌حه‌مدي ئه‌مه ‌باسي حه‌سه‌نه‌ينه

دوو چاوي عه‌لي جه‌رگي (رَسُولُ الثَقَلَين)ه...

دوو چاوي عه لي و فاتيمه ‌بوون به‌لَکوو زياتر

به خوا ئه‌وي باوه‌رِيه، ده‌لَيَ عه‌يني دووعه‌ينه ...

من هه‌رچي بلَيَم نه‌قسه ‌له ‌وه‌سفي حه‌سه‌نه‌ينا

دوژمن که‌بلَيَ واريسي ته‌ختي حه‌ره‌مه‌ينه» (خیریه، 1389: 294)

ئەمەش قەسیدەیێکی مامۆستا عەبدولمەجید مەلیکولکەلام مەجدی سەقزی شاعیر و نووسەر و خۆشنووسی بەرجەستەی سەردەمی قاجاڕە کە لە وەسفی ئیمام حوسێن(د)دا هۆنیویەتەوە:

ای توتیای دیده جان، خاک پای تو

برتر ز عرش، بارگه کبریای تو

تا رستخیز خون جگر بر زمین چکد

زان شاخ گل که بردمد از نینوای تو

کردی به راه دوست تن و جان فدا

بادا هزار جان گرامی فدای تو

در بحر رحمت است شناور هر آن کسی

یک قطره اشک ریزد اندر عزای تو

ذات تو هست معنی قرآن و ز اهل کین

چون پاره پاره صفحه قرآن، قبای تو

می خواست در زمانه کند محشر آشکار

روز نبرد بازوی معجزنمای تو

عهد الست آمد و تسلیم عرضه کرد

تا جان نثار دوست نماید وفای تو

تو تشنه، جان سپردی و آب فرات هم

بود از تو تشنه تر به لب جانفزای تو

بودند بی خبر که بقا در ولای توست

قومی که خواستند به گیتی، فنای تو

رنجی که قاتلان ترا هست روز حشر

امروز مر مراست ز هجر لقای تو

رحمی کن و ز لطف مرا سوی خویش خوان

زان پیشتر که جان دهم اندر ولای تو

بەشی دووهەم: ئەو شیعرانەی کە ناڕاستەوخۆ تێیاندا ئاماژە بە ڕووداوی حەزینی کەربەلا کراوە

مەولەوی تاوەگوێزی شاعیری بێ بەدیلی کورد کاتی مردنی هاوسەرەکە لە پارچە شیعرێکدا باسی چیرۆکی کەربەلای کردووە و ئەحواڵی دڵهەژێنی خۆی بە ئەحواڵی ئەسیرەکانی کەربەلا دەچوێنێت و دەڵێت یەزیدی مەرگ یاری بردووم و منیش ئەسیری ئیبنو زیادی خەم کەسەرم. بۆیە مەرگ بە یەزید دەچوێنێت و خەم کەسەری خۆیشی بە ئیبنو زیاد کە بەجێماوانی دەشتی کەربەلای بە دیلی گرت:

شوورای عاشووران دیسان به زمش به ست

موحه‌رِره‌م ئاما مه‌حره‌م شی نه‌ده‌ست

ئه‌و خه‌ریک نه‌چۆڵ شاری عه‌ده‌مدا

من نه ‌که‌ربه لای سارای ماته‌م دا

ئه‌و« یه‌زید» مه‌رگ وه‌ئه‌سیر به‌رده

من زاده‌ی زیاد، خه‌م یه‌قیر که‌رده

بازاڕه‌ن واده‌ی مامه‌ڵه‌ن ساقی

هه‌ی بگره‌ فانی، وه‌ی بده‌ر باقی

ڕۆ حسه ین ئاسا فه‌ردا که ڕۆ بۆ

داخوم سه‌ر جه‌کۆ لاشه‌م جه‌کۆ بۆ» (مولوی کرد،1961: 341- 340)

مەحوی عاریفی بە ڕازئاشنا لە شێعرێکی فارسیدا ئاماژە بە کەربەلا دەکات و دەڵێت هاتنی یار بۆ لای وەک ڕۆیشتن بۆ زیارەتی کەربەلا وایە:

«کرد او گذر به خاک من خفته‌ در بلا شاه ‌ آمد از براي زيارت به کربلا»

( مه‌حوی، 1367: 16)

هەروەها مەحوی لە بەیتێکی مولەممەعی کوردی و تورکیدا ئاماژە بە ماجەرای کەربەلا و شەهیدەکانی ئەو ڕووداوە دەکات و دەڵێت:

تورکی من کوشتار خانه‌ی عاشقانی دی وتی:

من بیرنجی بیر یه زید، ئێره ‌ئیکینجی کربلا» ( مه‌حوی، 1367: 16)

مەلا خدر نالی (1215- 1273ک.م) شاعیری ناسک خەیاڵی کوردیش بەم شێوەیە ئاماژەی بە کەربەلا کردووە:

هه موو رۆژم دوعایه داخۆ که ی بێ به تیرێکم شه هیدی که‌ربه‌لا که‌ی

(نالی، 1961: 49)

ئەم چەند بەیتە تەنها چەند نموونە بچووک بوو لەو شیعرانەی شاعیرانی کورد کە لە ماتەمین و خۆشەویستیی حەزرەتی ئیمام حوسێن(د)دا هۆنراونەتەوە و هەرگیز لەم یادداشتە بچووکەدا کۆ ناکرێتەوە.

سەرچاوەکان:

1- تاوه‌گويزی، سيد عبدالرحيم،(مولوي کرد)، 1407، عقيده‌ي مرضيه، به کوشش ملا عبدالکريم مدرس، چاپ اول، بغداد، الخلود، 1407 ه.ق.

2- تاوه‌گويزی، سيد عبدالرحيم، (مولوي کرد)، 1961 م. ديوان مولوي، به کوشش ملا عبدالکريم مدرس، چاپ اول، بغداد، النجاع،

3- خیریه، بهروز، 1389، اهل بیت پیامبر در شعر شاعران کرد، انتشارات کتاب فردا، قم.

4- سمرانی، شیخ محمد، 1380، دیوان اشعار، به کوشش ارسلان شریعتی، نشر تافگه، سنندج.

5- سلطاني، محمد علي، 1369، حديقه‌ي سلطاني، با نظارت عبدالرحمن شرفکندي و ...، جلد دوم، چاپ اول، اروميه، صلاح الدين ايوبي.

6- طالباني، شيخ رضا، 1949 م، ديوان اشعار، به کوشش علي طالبانی، چاپ اول، بغداد، معارف.

7- قانع، محمد، 1970،گولاله‌ي مريوان، به کوشش وريا قانع، چاپ چاپخانه‌ي راپه‌رين، سليمانيه، چاپ دوم.

8- محوي، محمد، 1367، ديوان اشعار، به کوشش ملا عبدالکريم مدرس، انتشارات صلاح الدين ايوبي.

9- نالی، ملا خدری احمدی شاویسی، 1364، به کوشش ملا عبدالکریم مدرس، انتشارات صلاح الدین ایوبی، سنندج.